Her şey 2009 yılında Satoshi Nakamoto isimli anonim bir kişinin kripto paraların atası ‘Bitcoin’i yaratmasıyla başladı.
Birinci çıktığında bedeli centlerle tabir edilen Bitcoin, şu anda 50 bin doların üzerinde süreç görüyor. Rastgele bir resmi kurumla, merkez bankası ile bağlantısı olmayan, birinci merkeziyetsiz kripto para olan Bitcoin’den sonra dünya piyasalarına 9 binin üzerinde kripto para çıktı.
O denli ki global tüketici anketine nazaran Türkiye, kripto para sahipliği açısından dünyada dördüncü, Avrupa’da ise birinci sırada yer alıyor. Bu sanal para üniteleri geleceğin para ünitesi mi, yoksa bir dolandırıcılık prosedürü mi?
Kriptonun atası: Bitcoin
Thodex isimli kripto para süreç platformunun geçtiğimiz hafta yaklaşık 400 bin kişiyi dolandırmasıyla birlikte kripto paralar tekrar ülke gündemine oturdu.
Pekala nedir bu kripto para? Son yıllarda metroda, metrobüste, otobüste, gittiğiniz bakkalda, kısaca hayatın her alanında her kesitten insanların telefonunda bir kripto para borsası uygulaması yüklü.
Bir ortaya gelen insanların konuştuğu iki mevzudan biri bu kripto paralar. Biz de bu yazı dizimizde kripto para borsasını, kripto paradan kazananları, paralarını kaybederek hayatı kararanları, durumun sosyolojik, ruhsal ve tüzel taraflarını ele alacağız.
Öncelikle birinci kripto para olan ve kripto paraların atası sayılan ‘Bitcoin’, 31 Ekim 2008 yılında Satoshi Nakamoto isminde anonim bir kişi tarafından Cyber Park güvenlik uzmanları ve yazılımcılarının bulunduğu kümeye bir mail atmasıyla başladı. Mailde, kripto para ekosisteminin işleyişi anlatılıyordu.
2009 yılında birinci kripto paranın çıkmasıyla artık sistem dünyada duyulmaya başladı. Birinci çıktığında centlerle söz edilen kıymeti olan Bitcoin’in o devir güvenilirliği çok azdı.
Rastgele bir resmi kurumla, bir merkez bankası ile bağı olmayan, merkeziyetsiz kripto paralar, yüz yıllardır oturmuş olan ‘para’ konseptinden farklı. Bitcoin’in çıktığı günden bu yana 9 binin üzerinde kripto para türemeye başladı.
‘Zincir teknolojisi’
Kripto paralar, blok zincir teknolojisine dayanıyor. Kripto paranın üretim süreci “kripto para madenciliği” ismi verilen teknikle yapılıyor. Blockchain üzerinde kripto para üretimi ve transferleri için yapılan matematiksel doğrulama süreçlerinin bütününe kripto para madenciliği ismi veriliyor. Üretim için bunun bir matematik ve yazılımı var. Bu yazılım bloklar halinde blok zincir sistemine ekleniyor.
Birbirine halka halka geçmiş zincirleri düşünün, siz blok zincir ağına bir ekleme yaptığınız vakit o öteki bloklar tarafından doğrulanıyor ve sisteme giriyor. Kripto para ünitelerinin arzı, kullanım senaryosuna nazaran, sonlu yahut sınırsız olabilir. Ancak Bitcoin’in 21 milyon adet üretilecek halde sonlandırılmış olması onu kıymetli kılan özelliklerden. Kripto paraların bugün dünyada 3 trilyon dolar, ülkemizde de 1.5 milyar dolarlık büyük bir ticaret hacmi var.
En büyük kripto paraların başında alışılmış ki tüm dünyada bilinen piyasada şu an fiyatı 50 bin doların üzerinde olan ‘Bitcoin’ geliyor. Toplumda her kripto paraya ‘Bitcoin’ deniliyor. Sebebi de Bitcoin’in bu işin merkezi olması. 26 Nisan itibariyle bakıldığında dünya piyasasının yüzde 50’sinin üzerini Bitcoin oluşturuyor. Bitcoin’den sonra en kıymetli coin’ler Ethereum, Ripple, Tether, Litecoin, Troncoin sıralanıyor. Bitcoin dışındaki tüm kripto para üniteleri altcoin olarak tanımlanırken, uzmanlara nazaran ardında sağlam bir iş modeli olmayan bu kripto paraların büyük bir kısmı batacak.
350’ye yakın borsa
Kripto paralar, kripto varlık borsalarında alınıp satılıyor. Borsalar burada aracı kurum olarak geçiyor. Kişinin banka hesabındaki para, kripto varlık borsasındaki hesabına transfer ediliyor. Kripto para alırken de evvel borsaya talimat veriliyor. “Şu fiyattan, 100 tane ‘bitcoin’ almak istiyorum” üzere. Borsa kişinin yerine coin alıyor. Bozmak istenildiğinde de TL’ye çeviriyor. Banka hesabına aktarılabiliyor. Ayrıyeten borsalar ortası kripto para havalesi de yapılabiliyor.
Günümüzde yüzlerce kripto varlık borsası faaliyet gösteriyor. Bir borsanın en değerli misyonu, kullanıcılarının varlıklarını inançta tutmak. Yoksa Webitcoin, Thodex üzere borsalarda paralar hiç olabiliyor. Kripto alım satımında hem soğuk cüzdanlar (kullandığımız flash bellek gibi), hem de sıcak cüzdanlar var (borsadaki cüzdanlarımız). Blok ağını çok güzel bilen ve bu ağı işleten beşerler borsada al-sat yaptıkları üzere kripto paralarını soğuk cüzdanlarına da çekebiliyorlar. Dünyada 340, Türkiye’de ise 12 büyük borsa var. Uzmanlara nazaran Türkiye’de birinci 3-4 borsadan, dünyada da 30-40 borsadan şaşmamak lazım.
Nasıl belirleniyor?
Dünyanın en büyük dijital varlık hizmetleri platformlarından olan Huobi Türkiye, Rusya ve Ukrayna pazarlarından sorumlu Bölge Genel Müdürü Alphan Göğüş ise kripto paraların kıymetlerinin neye nazaran belirlendiğini, “Kripto para fiyatlarının oluşması birçok farklı etkene dayanabilir. Bunların birincisi, talepteki artış ve düşüşlerdir. Bitcoin örneğinden bakarsak, son aylardaki süratli fiyat yükselişinin ardında kurumsal yatırımcıların ilgisinin artması olduğunu görebiliriz.
Bir öteki öge ise kelam konusu kripto paranın ne maksatla kullanılacağı yani sahip olduğu iş modelidir. Birtakım durumlarda da toplum üzerindeki tesirli bireylerin manipülatif davranışlarının da fiyat dalgalanmalarına neden olduğunu görüyoruz. Bunun en âlâ örneği, Tesla’nın sahibi Elon Musk’ın Dogecoin fiyatının artışına olan etkisidir” halinde açıkladı.
Geleceğin borsası mı?
Kripto paraların geleceğin borsası olarak düşünülüp düşünülmeyeceği ile ilgili ise Göğüş, “2020 ve 2021 yılları hiç elbet kripto para kesimi için dönüm noktası olarak değerlendirilebilecek olaylara sahne oldu. Öncelikle, pandeminin de tesiriyle artan dijitalleşme, daha uzun vakit alacağını düşündüğümüz birçok adaptasyonu hızlandırdı. Daha evvel yalnızca ferdi yatırımcıların tercih ettiği kripto paraların, bu yıl kurumsal yatırımcılar tarafından da bir yatırım aracı olarak görülmeye başlandı.
Bakış açısındaki bu değişiklik hem fiyatların yükselmesinde hem de kripto paraların daha çok kabullenilmesinde tesirli oldu. Sonuç olarak, kripto paraların hayatımıza kesin bir biçimde giriş yaptığını söyleyebiliriz” tabirlerini kullandı. Ayrıyeten Göğüş, “Kripto paraların üzerinde çalıştığı blockchain teknolojisi, yapılan süreçleri dağıtık bir halde, büsbütün şeffaf ve değiştirilemez biçimde saklar. Bugün Bitcoin blockchain ağında yapılan süreçlerin tamamını görebilir ve süreçlerin izini sürebilirsiniz. Kara para aklanması çok zor” diye konuştu.
Kara para aklanabilir mi?
Toplumsal Medya ve Dijital Güvenlik Eğitim Araştırma Merkezi (SODİMER) Lider Yardımcısı Doç. Dr. Cem Barlas Arslan ise,”Acaba kara para aklamada kullanılıyor mu?” sorusunun akıllara çok takıldığını belirterek, “Bu blok zincir ağı ve kripto paralar takip edilemez değil. Fakat olağan bankacılık sistemine nazaran takibi daha zahmetli iş.
Bunu kimi kripto uzmanları kabul etmiyor lakin bu formül çok rahat kullanılabilir. Yabancı borsada işlettiğiniz bir paradan gece yarısı cüzdanınıza para transferi yapabiliyorsunuz. Anonim isim ve hesaplarla Darkweb’de bir sürü makûs şey dönüyor. Bunu engelleyebiliyor muyuz? Hayır. Kripto paralarla ilgili de ‘Yüzde yüz dönmüyor’ diyemeyiz” biçiminde konuştu.
‘Balina aşağıya boğa yukarıya’
Kripto para piyasasında en çok kazandıran ve kaybettiren devirlere “Ayı” ve “Boğa” dönemi deniyor. Doç. Dr. Cem Barlas Arslan, dönemleri şöyle anlattı: “Piyasada bir balinalar var, bir de boğalar var. Balinalar piyasayı daima aşağıya çekmeye çalışırken, boğalar da daima üst çekmeye çalışıyorlar. Finans açısından hiçbir paha sonsuz sınırsız yükselmiyor. Yani daima düşer, yükselir grafikler.
Aşikâr dayanak direnç düzeyleri var. Şayet bu düzeylerden aşağıda kalıcı olursa ‘Ayı dönemine girdik’ diyoruz. Yani daima bir düşüş trendi oluyor. Bu bir ay da, üç ay da, altı ay da, bir sene de sürebilir. Ekseriyetle batışlar bu devirde oluyor. Daima yükseliş dönemine da ‘Boğa sezonu’ diyoruz. Yararlar da bu devirde oluyor.”
Borsalarda ‘pump’ ve ‘dump’ oyunları
Kripto para borsalarında çok yüksek ölçüde ‘coin’ yahut ‘token’ satın alan şahıslara ‘balina’ deniyor. Piyasada pump (alış baskısı yapmak) ve dump (satış yapmak) üzere süreçlerle bu balinalar, küçük yatırımcının büyük batışına sebep oluyor. Durum şöyle yaşanıyor: Bir coin 30 centte dururken, balinalar kurdukları toplumsal medya kümelerinde yahut öteki kanallarla haberleşerek çok yüklü ölçüde o coin’den satın alıyorlar. Bunun ismi pump yapmak.
Büyük alımlar sonucunda balinaların aldığı coin iki katına yükseliyor. İşi bilmeyen küçük yatırımcı da hacmin daha da büyüyeceğini düşünerek bu coin’e yatırım yapıyor. Lakin belirli bir yükselişten sonra balina yahut balinalar, ellerindeki coinlerin hepsini satıyor.
Bunun ismi da dump yapmak. Büyük yatırımcılar (balinalar) ellerindeki coinleri satınca otomatikman coinin kıymetinde çok büyük düşüş yaşanıyor. Büyük yatırımcı para kazanırken, küçük yatırımcıların ise paraları eriyor. Tıpkı Elon Musk’ın Dogecoin alarak ve aldırarak bedelini yükseltmesi ve sonrasında satarak yüzde 50’nin üzerinde düşürmesi üzere.
Borsalar ortası farklar nedir?
İş Yatırım Milletlerarası Piyasalar Yöneticisi Şant Manukyan, kripto para borsaları ile olağan borsalar ortasındaki farkı şöyle anlattı:
“Kripto para borsası ile olağan borsa ortasında varlıklar farklı. Birinden bir şirketin paylarını alıyorsunuz, başkası 7/24 açık farklı bir varlık sınıfını alıp-satma olarak geçiyor. Yasallık boyutunda pay senedinin ne olduğu ve ne özelliği taşıdığı belirli. Örneğin, olağan borsada A şirketinin hissesini alıyorsunuz.
Genel Kurul’a katılıp oy kullanabilirsiniz ya da gereğince pay alırsanız şirketin idaresine ortak olabilirsiniz. Ve bunun nasıl muhasebeleştirileceği ve nasıl vergi alınacağı muhakkak. Kripto borsalarında bu aşikâr değil. Kripto para borsalarında tam olarak ne regülasyon, ne vergi, ne de muhasebe olarak tanımlanmış değil. Hasebiyle biraz kaos var, vakitle düzenleme olacak.”
