Türkiye Gazetesi yazarı Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci, Lozan ile milletlerarası statüye getirilen Boğazlar’ın, Montrö ile Türkiye’nin denetimine bırakılma sürecini bugünkü köşe yazısının ilgili kısmında anlattı.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci’nin bugünkü köşe yazısından ilgili kısım şöyle:
“Lozan ile milletlerarası statüye getirilen Boğazlar, Montrö ile Türkiye’nin denetimine bırakılmıştır.
Boğazlar, nakliye kolaylığı temin ettiği için dünyanın iktisadi, siyasi ve toplumsal tarihinde önemli inkişaflara sebep olmuş coğrafik mevkilerdir. Marmara Boğazları tahminen de bunların en meşhurlarıdır. Boğazlara misal avantajları elde etmek için suların yakınlaştığı yerde kanallar açmak da eski, lakin kıymetli bir âdettir.
İstanbul’un fethinden itibaren Karadeniz gittikçe bir iç deniz hâlini aldı. Boğazlar ve buradaki seyrüsefer Osmanlı hâkimiyeti altındadır. Fransa, İngiltere, Hollanda üzere dost devletlere birtakım imtiyazlar tanındı.
Rusya’nın galibiyeti üzerine imzalanan 1774 Küçük Kaynarca Muahedesi ile Boğazlar, Rus gemilerine açıldı. Öteden beri imparatorluğun Boğazlar’dan harp gemilerinin geçemeyeceğine dair ananesi, 1809’da milletlerarası düstur hâline geldi. Bundan sonra imzalanan milletlerarası muahedeler ve özellikle 1856 Paris Muahedesi de bunu teyit etti. 1871’de Karadeniz’in tarafsızlığı kaldırıldı. Lakin Boğazlar’dan harp gemilerinin geçişi, Babıali’nin inisiyatifine bırakıldı.
BOĞAZ’A HAKİM OLAN
Asrın başında Rusya ihracatının yarıya yakını buradan sevk ediliyordu. Trablusgarp ve Balkan Harbi’nde Boğazlar’ın kapatılması, Rusya’ya çok maddi ziyan vermişti. Cihan Harbi, Rusya cihetinden Boğazlar’ın ehemmiyetini arttırdı. Boğazlar’ın kapatılması sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan Rusya’nın çöküşüne yol açtı. Demek ki Boğazlar’a hâkim olan güç, Rusya’yı siyasî, askerî ve iktisadî olarak tehdit etmekteydi. Bu sebeple Rusya, Boğazlar’ın enternasyonalize edilmesi tezini müdafaa ediyordu.
Sevr Muahedesi üzere, Lozan Muahedesi (m.23) ve bunun mütemmimi olarak İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Rusya, Yugoslavya ve Türkiye tarafından imzalanan “Boğazların usul-i yönetimine dair mukavelename” de bu tezi kabul etti. Türkiye kelam sahibi olmaktan çıkarılarak, Boğazlar, her çeşit askerî güçten arındırıldı. Artık milletlerarası bir konsorsiyum tarafından yönetim edilecekti. Deniz ve hava geçişleri, harb ve sulh vaktinde tam serbestiyi haizdi. Boğazlar, başka bayrağı bulunan otonom bir devlet üzereydi.
Bunu çaresiz kabul eden Türkiye’nin ümidi, I. Cihan Harbi’nden sonra Milletler Cemiyeti’nin silahlanmayı önleyerek mümkün harplerin önüne geçmesiydi. Lakin bu, mümkün olmadı. Japonya’nın 1936’da Mançurya’ya taarruzu ile başlayan hadiseler sonucunda dünya kendisini hummalı bir silahlanma ve dehşetli bir harbin içinde buldu. Milletlerarası hukuktaki pacta sunt servanda (ahde vefa) esasının istisnası olan clausula rebus sic stantibus (şartlar değişmedikçe ahde uyulur) düsturunu işletmenin vakti gelmişti.
FIRSATTAN İSTİFADE
İngiltere’nin XIX. asrın ikinci yarısındaki düşmanca siyasetini, cumhuriyetin kuruluşundan sonra terk etmesi, hatta Rusya’ya karşı desteklemesi ve kendisine yakınlaştırmak istemesi, Boğazlar’da Türkiye’nin önünü açtı. Türkiye Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Aras, 1935’te Milletler Cemiyeti Konseyi’nde bir konuşma yaparak Boğazlar’ın silahsızlandırılmasının, Türkiye’nin müdafaasını zayıflattığını söyleyip bu statünün değiştirilmesini istedi. İngiltere, Fransa ve İtalya alakasız görünürken, Rusya dayanak verdi.
Nazi Almanya’sı ile Faşist İtalya’nın Orta Doğu ve Akdeniz’de nüfuz kurma faaliyetleri İngiltere’yi endişelendiriyordu. İtalya’nın Habeşistan’ı işgali ve Almanya’nın Ren mıntıkasını silahlandırması, Türkiye’ye beklediği fırsatı verdi. 10 Nisan 1936’da Lozan Boğazlar Mukavelesi’ne taraf olan devletlere birer nota vererek Boğazlar’ın statüsünün değiştirilmesini talep etti. Başta İngiltere olmak üzere, İtalya hariç hepsi buna müspet yanıt verdi.
BAĞI GEVŞİYOR
22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montrö (Montreaux) kentinde toplanan konferansta, Türkiye’nin tezine karşılık, Rusya ve İngiltere de birer tez ileri sürdü. Rusya, Boğazlar’ın Türkiye tarafından silahlandırılmasını kabul ediyor; lakin Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlere ilişkin harp gemilerinin geçirilmemesini istiyordu. Rusya, Lozan’da da Boğazlar’ın silahsızlandırılmasına muhalif idi. İngiltere ise, Karadeniz’e kıyısı olsun olmasın bütün devletlerin bir tonaj tahdidine tabi olarak geçişini müdafaa ediyordu.
Müzakereler sonucunda, 20 Temmuz 1936 tarihinde Montrö Sözleşmesi imzalanarak Türkiye’nin tezi büyük ölçüde kabul edildi. Boğazlar’ın askerden arındırılması kararı ve Boğazlar’ı yönetim eden Milletlerarası Boğazlar Komitesi kaldırıldı. Mıntıkanın emniyeti Türkiye’nin inisiyatifine bırakıldı. Geçen ticaret gemilerinden, sıhhat denetimi, fener ve kurtarma hizmeti mukabili fiyat alabileceği kabul edildi. Lakin altın frankın vakte intibakında yaşanan sorunlar (dolara endekslenmesi, altının ise yükselmesi) sebebiyle bu husus hakkıyla tatbik edilemedi.
Türkiye, İngiltere, Fransa, Rusya, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya, Avustralya ve Japonya ortasında imzalanan sözleşme, 2 sene sonra İtalya tarafından da imzalandı. Süresi 20 sene olup, taraflar fesih istemezse, sözleşme tabiatıyla devam edecekti. 1956’da tarafların hiçbiri fesih istemediği için sözleşme bugün de meriyettedir.
Bugün Türkiye, öteki bir su yolu açsa bile, ecnebi gemileri Boğaz yerine buradan geçmeye mecbur edemez! Belki beklememek ismine parayı verip öteki yolu tercih edebilirler. Montrö’yü feshedebilmek, lakin milletlerarası bir güce sahip olan tarafın harcıdır. Bu takdirde Lozan kararları cari olacaktır ki, Türkiye’nin aleyhinedir. Boğazlar’ın statüsünü bir devletin tek başına tayini kolay değildir.
SULH ZAMANI
Montrö Mukavelesi’ne nazaran sulh vaktinde yahut Türkiye’nin taraf olmadığı bir harp esnasında, ticaret gemileri Boğazlar’dan serbestçe geçebilecektir. Türkiye’nin taraf olduğu bir harpte, düşman olmayan devletlere ilişkin ticaret gemileri muhakkak kaideler altında serbestçe geçebilecektir. Geçiş fiyatı alınamayacağı üzere, kılavuzluk hizmeti de mecburi değildir.
Sulh vaktinde Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlere ilişkin harp gemileri serbestçe geçebilecek; lakin transit geçişlerde gemi sayısı 9’u ve mecmu tonajı da 15 bin tonilatoyu geçmeyecektir. Bu devletler Karadeniz’de en fazla 21 gün ve en son olarak 30 bin tonilatoluk harp gemisi bulundurabilecektir.
Ayrıyeten geçişten önce Türk hükûmetine ihbarda bulunulacaktır. Türkiye, 10 bin tonilatodan büyük harp gemilerine, denizaltı ve uçak gemilerine müsaade vermeyebilecektir. Boğaz limanlarına dostluk ziyareti yapan gemiler tonaj hesabına katılmayacaktır.
Karadeniz’de kıyısı bulunan devletler, sulh vaktinde tonaj ve adet tahdidi olmaksızın; fakat teker teker ve en çok iki destroyer ile birlikte geçebilecektir. Karadeniz dışında yaptırdıkları yahut satın aldıkları gemileri, evvelce bilgi vererek gündüz ve satıhtan geçirebilir. Uçak gemilerini bunlar da geçiremez.
HARP ZAMANI
Kendisinin iştirak ettiği bir harpte, Boğazlar’dan geçişte bütün inisiyatif Türkiye’ye aittir. Kendisinin iştirak etmediği bir harpte, muharip devlet gemilerinin Boğazlar’dan geçişi yasaktır. Türkiye harpte olmasa bile, kendisini yakın harp tehdidi altında hissettiği vakit, harp gemilerini geçirmeyebilir. Ancak Birleşmiş Milletler’in üçte ikisi münasip bulmazsa, bu önlemleri alamaz. Boğazlar’dan geçecek sivil tayyarelerin güzergâhı da Türkiye tarafından tayin edilir.
MONTRÖ’NÜN SEBEBİ
Montrö, Türk-İngiliz ve Türk-Sovyet münasebetlerinde bir dönüm noktası sayılır. O vakit dünyada oyun kurucu devletlerin başında gelen İngiltere olmasa, bu sözleşme imzalanamazdı. 1937’de Karabük Demir Çelik, İngiltere’nin yardımıyla kuruldu. Akabinde Türkiye’ye 16 milyon liralık kredi açtı. Bütün bunlar Türkiye’yi Almanya’dan uzaklaştırmak içindi. Sovyetler, bu Türkiye-İngiliz yakınlığından rahatsız olsa da ses çıkarmadı. Montrö, II. Cihan Harbi’nde Türkiye’nin tarafsız kalabilmesini temin eden iki büyük odundan biridir. (Oburu Hatay’dır.)
Ticaret gemilerinin -sıhhi engellemeler haricinde- gece gündüz serbestçe geçebilmesi, kılavuz ve römorkör almanın da ihtiyari oluşu bir risktir. 1994’te Nassia tanker kazasından sonra Türkiye bu konuda -Rusya’nın tepki gösterdiği- bir nizamname hazırladı. 200 metreden uzun gemilerin gece geçişi yasaklandı. 250 metreden uzun olanlara kılavuz mecburiyeti getirildi.
BOĞAZLAR’DA ÜS
Stalin, 10 Şubat 1945’te Yalta’da Roosevelt ve Churchill ile bir ortaya geldiğinde Boğazlar’ın statüsünü lisana getirdi ve Montrö’nün revizyona tabi tutulmasını istedi. Japonya’nın bile Rusya’dan fazla hakka sahip olduğunu; Türkiye’nin bu vasıtayla Rusya’nın boğazını sıktığını söyledi. Roosevelt pek umursamaz bir halla, ABD ve Kanada ortasında 3000 millik hudut olduğunu; lakin yüz yıldır hiç asker beklemediğini söyleyerek “Temenni ederim siz de bu türlü olursunuz” deyip geçiştirdi.
Stalin’i kızdırmaktan korkan Churchill, orta formül buldu. “Montrö’de [Rusya lehine] değişiklik lazımdır. Bunu gelecek toplantıda hariciye nazırları ele alsınlar. Rusya, müşahhas teklif getirsin. Türkiye de haberdar edilsin” dedi. Zati Stalin, bir sene önce, harpten bunalmış İngiltere’nin bu yolda muvafakatini almıştı. Ona nazaran; “İnönü geçen sene harbe girmeyi reddederek fırsatı kaçırmıştı!..”
Churchill tarafından haber uçurulan ABD hükûmetinin 1944’te konuya dair görüşü şu haldeydi: “Harpte Rusya’ya yardım edememek Montrö yüzünden değil, Balkanların Alman işgalinde olmasından ötürü idi. Montrö değişir de, Türkiye’nin hâkimiyeti zayıflarsa, Balkanlarda stratejik ve politik muvazene bozulur.”
Türkiye, 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya harp ilan edince, Montrö’nün tadili rafa kalktı. Lakin kriz bitmedi. Rusya, Türkiye ile akdettiği 1925 tarihli tarafsızlık ve saldırmazlık paktını 19 Mart 1945’te feshetti. Böylelikle Türkiye için açık bir düşman hâline geldi. Almanya’nın yenilgisi, dünya istikrarını bozmuştu.
7 Haziran 1945’te Rusya Ankara’ya nota vererek Kars ve Ardahan’ın terki ve Boğazlar’da Rusya’ya üs verilmesi mukabilinde ittifak teklif etti. Akabinde Boğazlar’ın statüsünün, Türkiye, Rusya, Bulgaristan ve Romanya tarafından tayinini istedi.
17 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam Konferansı’nda Churchill, bu sıkıntıyı Rusya ile Türkiye’nin ortalarında halletmeleri gerektiğini söyledi. Rusya’nın, Afrika’daki İtalyan sömürgelerinden hisse istemesi, İngiltere’yi ve ABD’yi ürkütmüştü. İkisi de Türkiye’ye art çıkmaya mecbur oldu. Montrö yerinde kaldı.
Vakit değişti. Montrö, bugün Türkiye’den sonra en çok Rusya’ya yarayan bir sözleşmedir. Boğazlar üzerinden yıllarca Suriye’ye yardım göndermektedir.”
