Son devirdeki kripto paralara ait gelişmeler sonucunda ana akım medyada bu hususlarda çeşitli tartışma programları yapıldı. Programa katılan kimi akademisyenler ve öbür birtakım iştirakçiler kripto paraları insanların emeğini koruyan bir varlık olarak nitelemişler ve bunları adeta adil nizam aracı olarak göstermişlerdir. Bu yazıda kripto paraların ortaya çıkışındaki temel fikri niyetleri ve argümanları öz olarak ele aldıktan sonra bunların mevcut işleyişinin bu argümanlarla örtüşüp örtüşmediğini değerlendireceğim.
Öncelikle kripto paraların gerisinde “devrimci” bir liberal görüşün olduğu ve kripto paraların da liberalizmin en uç uygulamalarından biri olduğu söylenebilir. Burada Nobel ödüllü muharrir Friedrich August von Hayek’in 1976 yılında yayımladığı “Paranın Ulussuzlaşması” (“The Denationalization of Money”) kitabında ileri sürdüğü görüşlere dikkat çekmek gerekir. Hayek, kitabında paranın da özelleştirilerek devlet monopolünden çıkarılması gerektiğini ileri sürer. Muharrir, hükümetlerin para ünitesini tekelleştirmesi ve karşılıksız para basması nedeniyle 1970’lerin büyük enflasyonunda hükümetleri cürümler. Ona nazaran bu sorunun tahlili, paranın tekelleşmemesi ve ulussuzlaşması yoluyla para ünitesinde rekabete müsaade vermektir. Hayek, özel şahısların ve işletmelerin de kendi paralarını oluşturup piyasaya sürebilmesi gerektiğini böylelikle daha yeterli para ünitesi için devletle rekabete girişmesi gerektiğini düşünür. Müellif, bu nizamın tercih edilecek istikrarlı alım gücüne sahip parayı ortaya çıkaracağını öne sürer.
Tekrar Hayek yapmış olduğu bir açıklamada, şiddet kullanmadan devletin durduramayacağı dolambaçlı bir yol bularak parayı devletlerin elinden kurtarmaktan bahseder.
Öte yandan 2007 sonunda Amerika Birleşik Devletleri’nde başlayan ekonomik kriz, 2008 yılında patlak veren ve “Mortgage Krizi” olarak nitelendirilen ekonomik kriz ile doruğa çıkmıştı. Bu krizin temelinde altına endeksli mali sistemin terk edildiği (özellikle 1971’den sonra “Nixon-Şoku”) ve klasik bankacılığın merkezde olduğu iktisat sistemi bulunuyordu. Öteki bir deyişle sorun sağlam paraya ve sağlam paraya dayalı ekonomik tertip ile ilintiliydi. Paranın karşılıksız basılmasına bankaların kredi vermek suretiyle sahip olduklarından daha fazla sanal para oluşturmaları eklenince kriz kaçınılmaz olmuştu. Bankalar ve çok uluslu şirketler önemli bir ekonomik krize yanlışsız sürüklenmişti. Bu süreçte Amerikan Merkez Bankası’nın bu kuruluşları kurtarma eforunun ve bu kuruluşların aldığı kararların faturası halka çıkmıştı.
Halkın mevcut finans sistemine itimadı sarsılmıştı. İşte bu finans nizamındaki sağlam üçüncü taraf olan finans kurumlarına olan itimat sarsılınca beşerler süreçlerini üçüncü bir taraf olmadan kullanıcıdan kullanıcıya/uçtan uca (Peer to Peer) yapacak inançlı bir sistem arayışına girmiştir. Blockchain teknolojisi temelindeki Bitcoin ve öteki kripto paraların ortaya çıkması da bu muhtaçlığın tezahürü olduğu kabul edilir. Özetle kripto paraların, devletin bilhassa para basması yoluyla yapmış olduğu müdahaleler sonucunda insanların alım gücünü/emeğini sömürmesine reaksiyon olarak ortaya çıktığı sav edilir.
Bitcoin vb. kripto paraların insanların emeğini koruyan varlıklar olarak gösterilmesinin temel sebebi bunların ölçüsünün hudutlu olması ve arzına ait belli kuralların bulunmasıdır. Bitcoin 21 milyon adetle sonlandırılmıştır. Bitcoin’in arzı da (üretilmesi de) madencilik denilen bir faaliyetle gerçekleşir. Yalın tabirle madencilik, matematiksel sorunların tahliliyle bloklardaki süreçlerin onaylanması ve yeni bloğun oluşturulmasına ait faaliyettir. Üretilen Bitcoin, sistemin madencilere bu faaliyetleri sonucunda vermiş olduğu teşvik/ödüldür. Sistem tarafından mükafatın verilmesi için madencilik faaliyeti sonucunda yeni bloğun oluşturulması gerekir. Her bir blok yaklaşık on dakikada bir üretilir. O hâlde Bitcoin yaklaşık on dakikada bir üretilir. Üretilen her blok başına ödül en başında 50 Bitcoin idi. Her 210.000 blokta bir ödül yarılanır. 11 Mayıs 2020’de üçüncü yarılanma gerçekleştiğinden günümüzde her bir blok başına yani yaklaşık her on dakikada bir 6.25 Bitcoin üretilir. Görüldüğü üzere Bitcoin’in arzı belirli bir kurala tabi kılınmış ve 21 milyon adetle sonlandırılmıştır. Bir Bitcoin’in yaklaşık bedeli de, kural olarak, piyasa kapitaline (Bitcoin’e aktarılan toplam prestiji paraya) ve mevcut arz edilen Bitcoin sayısına nazaran belirlenir.
Piyasa kapitali =1 Bitcoin Bedeli
Mevcut Bitcoin sayısı
Münasebetiyle yeni Bitcoin arzı belli aralıklarla ve makul ölçüde (azalır şekilde) gerçekleştiğinden Bitcoin’e ilgi/yatırım daima olarak arttığı sürece 1 Bitcoin’in pahasının de prensip olarak artacağı düşünülür.
Eklemek gerekir ki her kripto paranın arzı belli bir matematiksel kurala tabi kılınmımış ve sonlu sayıda oluşturulmamıştır.
Hayek “Özgürlüğün Anayasası” (“The Constitution of Liberty”) kitabında hükümetlerin her yerde ve her evrede paranın satın alma gücünün düşmesinin en önemli sebebi olduğunu ve geçmişteki büyük enflasyonların ya hükümetin sikkenin bedelini düşürmesi ya da çok ölçüde banknot çıkarması sonucunda ortaya çıktığını savunur. Müellife nazaran insanların özgürlüğü bu siyasetler karşısında takındıkları hal ile epey ilintilidir. Hayek tekrar bu kitabında ve kapsamlı olarak “Bir Emtia Rezervi Para Birimi” (“A Commodity Reserve Currency”) makalesinde altın standardının olumsuz istikametlerini taşımayan fakat tüm avantajlarını barındıran epeyce otomatik mahiyette ve birebir vakitte memleketler arası hâle getirilebilen, makul ve tarafsız bir halde yönetilen bir para standardının en düzgün plan olarak göründüğünden bahseder. Saifedean Ammous da “Bitcoin Standardı” (“The Bitcoin Standard”) kitabında Bitcoin arzına ait üstte bahsettiğimiz özelliklerden ötürü Bitcoin’i altın üzere bir sağlam para olarak niteler ve Bitcoin’in varlığını bu biçimde sürdürmesi hâlinde Bitcoin standardından kelam edilebileceğini düşünür.
Pekala bu bilgiler Bitcoin özelinde kripto paraların insanların emeğini koruyan bir varlık olduğu tezini kanıtlamak için kâfi midir? Maalesef hayır. Artık de kripto paralarda asıl genel işleyiş nasıl oluyor ona bakalım. O vakit bir fikir edineceğiz.
*Öncelikle kripto paralarda kazanan varsa kaybeden de var demektir. Yani para birinin cebinden oburunun cebine girer. Kripto para ticareti bir malın alınıp satılması üzere olduğundan doğal olarak “malı ucuza alıp değerliye satan kazanır” denebilir. Lakin bizatihi malın kendi bedeli spekülasyona ve manipülasyona açık olduğundan olağan bir alım-satım süreci gerçekleşmez.
MANİPÜLASYONA AÇIK
*Kripto para işleyişi ve bunların bedeli güçlü sermaye sahiplerinin manipülasyonuna açıktır. Kripto para dünyasında “balinalar” olarak bilinen ve Coinlerin değerli bir kısmını elinde tutan şahısların alım-satım süreçleri kripto paraların pahasında ani dalgalanmalar meydana getirebilir ve bu, birçok insanı ziyanına satış yapmaya iterek güçlü sermayenin insanların emeğini sömürmesi ile sonuçlanır. Bunu bir örnekle somutlaştıralım: Bir X Coin’i güçlü sermaye sahibi örneğin kıymeti 30+ üniteden satın alır. Coin’in kıymeti bir anda 35-40 ünite olur. Bunu görenler bu artış trenine katılır. 45-50-55’ten alanlar olur. Sonra Coinlerin kayda paha kısmını elinde bulunduran bu kişi ya da bireyler satmaya başlar ve paha 45-40’lara yanlışsız masraf. Paniğe kapılanlar ziyanına satışlara başlar. 55’ten alanlar 50-45 vs.den satmaya başlar. Coin’in pahası tekrar 30-35’lere gelince güçlü sermaye sahipleri yeniden Coinleri düşük fiyattan satın alıp oyunu tekrar başlatır. Özetle birçok kripto para, bu oyun için bir göstergedir. Burada Bitcoin üzere piyasa kapitali çok büyük olan kripto paraların etkilenmesinin sıkıntı olduğu savunulabilir. Lakin her kripto paranın olduğu üzere Bitcoin’in de bu bahsettiğim etkiyi sağlayacak “balinaları” vardır. Hakikaten Glassnode’un Mayıs 2021 tarihli araştırmasına nazaran on binden fazla Bitcoin bulunduran 86 adres bulunur.
*Yine birtakım kripto paraların pahası ünlü birinin atacağı bir tweetle bile çok kısa müddette önemli artış gösterebilir. Buna Elon Musk’ın tweetleri örnek olarak verilebilir. Bu durumda artış trenine katılan bireyler çok yüksekten bu kripto paraları alır ve süratli düşüşte paniğe kapılıp ziyanına satar. Öteki bir anlatımla tek bir tweetle kripto paralar kullanılarak insanların emeği sömürülebilir.
Kripto para ticareti ile yakından ilgilenenler “zaten bu olmazsa kar olmaz bizim de istediğimiz bu fiyat dalgalanmalarıdır” diye çıkışacaklardır. Hatta daha da temeline inip “oyunun kuralı bu, birileri kaybedecek ki öbürleri kazansın” diyebilirler.
Üstte bahsedilen manipülatif alım-satımdan kaynaklı ziyanların ortaya çıkmaması için “Hodl” yapılması, yani kripto paraların edinildikten sonra satılmayıp uzun müddet tutulması bir tahlil olarak öne sürülebilir. Lakin insanların ekonomik durumu nedeniyle kripto paraların edinilmesi için sarf ettikleri (itibari) paralarına duydukları muhtaçlık, hukuksal temelin şimdi tam manasıyla oluşmaması ve devletlerin kripto paralara olası olumsuz bakışı insanları “Hodl” yapmaktan alıkoyar.
Kripto paralar, pandemi devrinde çeşitli temel muhtaçlıklarının karşılanması için insanlara bir para kazanma imkânı sunabilir. Bilhassa kripto para piyasasındaki davranışları uygun okuyanlar (ki psikoloji bilimi bu mevzularda önemlidir) ve şimdiki global haberleri takip edenler bunlardan kazanabilir. Tüm bunları hürmetle ve anlayışla karşılıyorum.
Son olarak bilhassa Bitcoin’in global rezerv para ünitesi olup olamayacağı onun temelindeki teknolojisine, para siyasetine ve nihayetinde ardında duran insanların niteliğine ve niceliğine bağlıdır. Tahminen de bunun için bir kuşak değişikliği gerekir. Dijitalleşen dünyada global rezerv para ünitenin dijital bir varlık olması çok da absürt bir şey değildir.
Lakin bu serüvendeki mevcut kripto para işleyişinden bihaber olan ya da bunu idrak edemeyecek insanlara hakikatin anlatılması lazımdı.
M. Fatih Cengil
Çukurova Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Ticaret Hukuku Anabilim Kolu
