ANKARA – Türkiye’de Covid–19 hadisesinin birinci tespit edildiği günden bu yana 14 ay geçti. 29 Nisan’da başlayan ve 17 gün süren kısmi kapanma sürecinin akabinde olay sayıları resmi sayılara nazaran 20 Mayıs itibariyle 10 binin altına düştü. Uzmanlar salgının hâlâ denetim altına alınamadığını, buna sebep olarak da ‘salgının berbat yönetilmesini’ gösteriyor.
Bursa Uludağ Üniversitesi Öğretim Üyesi, Halk Sıhhati Uzmanı Prof. Dr. Kayıhan Pala ile salgın idaresini, dünden bugüne yapılan idare kusurlarını, denetimli olağanlaşma ile birlikte bizi nasıl bir sürecin beklediğini konuştuk.
Prof. Dr. Pala’ya nazaran salgının toplumda yayılımını ölçebilmek için günde en az 450 bin test yapılması gerekiyor. Salgını denetim altına alabilmek için ise koruyuculuğu yüksek aşılara gereksinim var. Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca’nın açıkladığı eylül ayı sonuna kadar 120 milyon doz BioNTech aşısının geleceği haberinin umut verici olduğunu söyleyen Pala, “Bu ölçüsü sağlayabilecek olursak bu yılın dördüncü çeyreğinde biraz rahatlayacağımızı söylemek mümkün olabilir” dedi. Pala’nın sorularımıza cevapları şöyle oldu:
Prof. Dr. Kayıhan Pala ‘SAĞLIK BAKANLIĞI BEKLENEN PERFORMANSI GÖSTEREMEDİ’
Türkiye Covid–19 olaylarının en çok görüldüğü ülkeler ortasında birinci sıralara yükseldikten sonra 17 günlük uzun bir kapanmaya girdi. Türkiye’de salgın idaresi açısından bu noktaya nasıl gelindi?
Salgın idaresinin 3 boyutu var: Birincisi olguları saptamak ve tedavi etmek, ikincisi salgının yayılmasını önlemek, üçüncü de aldığınız denetim tedbirlerinin tesirini pahalandırmak. Maalesef Türkiye’de Sıhhat Bakanlığı, her üç basamakta da beklenen performansı göstermedi. Olguların saptanması için başlangıçta Dünya Sıhhat Örgütü’nün çok test yapılması gerektiğine ait tavrını benimsemedi. Başlangıçta çok az laboratuvarın yetkilendirilmesi, başından bugüne kadar test siyasetinin yüklü olarak semptom gösterenlerle sonlu kalması, olguların saptanmasında çok başarılı sonucu karşımıza getirmedi. Bu süreçte Sıhhat Bakanlığı saptadığı bütün doğrulanmış olguları bile toplumla çok sonradan kısmen paylaştı. Ben geçen yıl nisan ayında “açıklandığından daha fazla hadise var” dediğim için soruşturma geçirmiştim. Daha sonra Bakan Koca, açıkladıkları sayıdan çok daha fazla olay olduğunu kabul etti ve 11 Aralık 2020’de o güne kadar açıklanmayan 1 milyondan fazla doğrulanmış hadiseyi bir günde açıklayarak dünya tarihine geçti.
‘STRATEJİ SALGINI DENETİM ALTINA ALMAYA DEĞİL, HASTANELERİN KAPASİTESİNİ AŞMAMAK’
Sıhhat Bakanlığı salgını denetim altına almada hangi noktalarda eksik kaldı, salgın idare stratejisini ne üzerine kurdu?
Salgının denetim altına alınabilmesi için hastalığın yayılmasının sincan escort önlenmesi gerekirken Sıhhat Bakanlığı stratejisini salgını denetim altına almaya değil, salgını hastanelerde karşılayarak sıhhat kuruluşlarının kapasitesini aşmamak üzerine kurdu. Burada da temel olarak 2 eksiklik karşımıza çıktı: Bunlardan biri bizim ‘aktif sürveyans’ sistemi dediğimiz beşerler sıhhat kuruluşlarına başvurmadan da kimlerde virüsün olduğunu anlayabilecek bir nezaret sisteminin kurulmamış olmasıydı ki bugün bile hala kurulabilmiş değil.
İkinci de filyasyon uygulaması. Sıhhat Bakanı birinci doğrulanmış hadiseyi 11 Mart 2020’de açıkladı lakin filyasyon takımlarının alana çıkması bundan 5 hafta sonrasına dek geldi. Bu ortada salgın yayıldı, Bakanlığın bilgilerine nazaran R0 diye bilinen temel üreme sayısı 9 buçuk civarına çıktı ki, dünyada bu kadar yüksek bir temel üreme sayısı yalnızca Türkiye’de vardı. Bilhassa birkaç aydır ülkemizde hangi varyantın hükümran olduğuna ait önemli bir sorgulamanın yapılamamış olması nedeniyle de kimi hadiselerin atlandığı, kimilerinde rastgele kaygı verici varyant olduğunun bilinemediği bir süreç yaşandı. Münasebetiyle olguları saptamada yaşanan eksiklik, salgının yayılmasının önlenmesinde yönetimsel eksiklikler, alınan tedbirlerin aktifliğine ait de şeffaflık olmaması bir ortaya geldiğinde Türkiye’de salgın uygun yönetilmedi.
‘SALGIN TERMİNOLOJİSİNDE SOKAĞA ÇIKMA YASAĞI DİYE BİR KAVRAM KELAM KONUSU DEĞİL’
Hükümetin “tam kapanma” olarak nitelendirdiği 17 günlük süreçte biz tam kapanmanın gerekliliklerini sağladık mı? Çok tartışılan sokağa çıkma yasağı da tam kapanma gereklilikleri ortasında mı? Tam kapanma nasıl olmalı?
Öncelikle biz bu sürece “kısmi kapanma” diyoruz. Ayrıyeten salgın terminolojisinde “sokağa çıkma yasağı” diye bir kavram kelam konusu değil. Kapanmada iki temel gayemiz var: Birincisi fizikî uzaklığı sağlayarak virüsün bir şahıstan başkasına geçmesini engellemeye çalışmak, ikincisi de yerleri kapatmak. Hasebiyle “tam kapanma” dediğimiz vakit sahiden çalışmak zorunda olan dallar dışında hiçbir dalın çalışmadığı, en az 14 günlük bir süreci anlıyoruz. Bu süreçte rastgele bir fabrika, rastgele bir turizm tesisi, rastgele bir öteki tesisin açık olmaması gerekir. Bir de kapanma literatürüne nazaran seyahatlerin de ülkeler, vilayetler ve hatta ilçeler ortasında da kesinlikle kısıtlanması gerekir. Artık bu hastalıkta çok yeterli biliyoruz ki virüs açık havada çok az bulaşır. Bilhassa açık ortamlarda 2 metre aralık kalacak formda maske takılırsa önemli bir risk oluşmuyor. Asıl risk kapalı yerlerde. 17 günlük “tam kapanma” denen sürece bizim kısmi kapanma dememizin temel nedeni 16 milyondan fazla işçinin çalışmak zorunda kaldığı bir periyodu karşımıza çıkarmış olmasıdır. 16 milyon kişinin etimesgut escort her biri bir hane desek Türkiye’de yaklaşık 24 milyon hane var. Münasebetiyle gerçek bir tam kapanmasının sağlanamadığını anlıyoruz.
‘Kısmi kapanma’ sürecine girmeden olay sayısı 60 binin üzerine çıktı. 17 günün akabinde 20 Mayıs prestijiyle olay sayısı resmi sayılara nazaran 10 binin altına düştü. Sıhhat Bakanlığı bilgilerindeki bu süratli düşüş olağan mi?
Bütün datalar şeffaf olarak açılanmadan bu hususta kapsamlı bir kıymetlendirme yapmak sıkıntı. Sıhhat Bakanlığı vilayetlere nazaran hadise durumunu açıklamaya başladı fakat yaş kümelerine, cinsiyete, mesleğe, eşlik eden hastalıklara nazaran ne durumda olduğunu bilmiyoruz. Bir de Türkiye’de toplam bin kişi başına yapılan test sayılarını hesaplayabiliyoruz lakin vilayetlere nazaran yapılan test sayısını bilmiyoruz. Örneğin nüfusu en fazla olan birinci 10 vilayetten Şanlıurfa’da 100 bin kişi başına düşen olgu sayısı çok azken, İstanbul’da çok yüksek. Sanki Şanlıurfa’da bu kadar düşük olmasının nedeni nedir? Hasebiyle kimi bilgileri kaşımızda görmeden kapsamlı bir tahlil yapmak mümkün değil. Lakin bu tedbirler alınmaya başlandığı tarihte salgın eğrisi aşağıya gerçek düşmeye başlamıştı. Zira salgın eğrisi yükselir, bir zirve noktası yapar ve düşmeye başlar. O düşme sırasında birtakım kısmi kapanmalar da yaşanınca her ikisinin de tesiri ve yapılan test sayısının da azalmasıyla günlük olay sayılarında bir azalma karşımıza çıktı. Açık söylemek gerekirse bu azalmanın ne ölçüde bir azalmaya işaret ettiğini çok sayıda test yapmadan, temaslıları taramadan, risk kümelerini taramadan söyleyebilmek çok mümkün görünmüyor. Aslında Dünya Sıhhat Örgütü’nün “endişe verici varyantlar” listesine aldığı varyantlar Türkiye’de tespit edildi. Bu bahiste da ne durumda olduğumuzu bilmiyoruz.
‘TÜRKİYE 4 BİN VARYANT TAHLİLİ YAPARKEN, İNGİLTERE’DE BU SAYI 450 BİN’
Türkiye’de varyant tahlilleri yapılmıyor mu?
Sıhhat Bakanlığı, Türkiye’de çok az sayıda varyant tahlili yapıyor. Yani Türkiye’de bugüne kadar yapılan ve dünyadaki bildirim sistemlerine kayıtları girmiş olan genetik tahlil sayısı 4 binin altında. İngiltere’de bu sayı 450 binin üzerinde. Münasebetiyle biz hastalardaki SARS Covid üzerinde çok az sayıda genetik tahlil yapabildiğimiz için hangi telaş verici varyantın ülkemizde olduğunu bile şu anda çok net göremiyoruz. Bu türlü olunca da hastalığın ne ölçüde yayıldığını, önümüzdeki günlerde de ne ölçüde yayılacağını görmemiz de zorlaşıyor.
‘SALGININ BOYUTUNU ANLAMAK İÇİN GÜNDE 450 BİN PCR TESTİ YAPMAK GEREKİYOR’
Türkiye’de yapılan test sayısının da yetersiz olduğunu söylediniz. Olay sayılarındaki bu düşüş test sayılarındaki azalmaya cebeci escort mı bağlı. Birebir vakitte toplumdaki gerçek olgu sayısını öğrenebilmek için yapılması gereken test sayısı ne kadar olmalı?
Test sayısında milletlerarası bir standart var. Bir ülkenin ne durumda olduğunu anlayabilmek için günde 1000 kişi başına 5 civarında olması gerekir. Yani bu Türkiye için günde 450 bin test demek. Türkiye bu sayısı hiçbir vakit yakalayamadı. Hatta bu 17 günlük kısmı kapanma sürecinde bu sayı 200 binlere kadar geriledi. Artık 200 bin civarına gerilemiş test sayısıyla 300 binin üzerindeki test sayısı karşılaştırıldığında elbette doğrulanmış hadise sayılarında farklılık karşımıza çıkabilir. Test sayısını 180 binin altına düşürürseniz esasen hastalığın ne durumda olduğunu manaya bahtınız olmaz ki Türkiye bir periyot 180 binin altında test yaparak da virüsü anlamamızı zorlaştırdı. Hasebiyle test sayısının azalmasının da olay sayısındaki azlığı karşımıza getirmede bir etmen olduğunu söyleyebiliriz. Fakat tek başına etkiledi demek mümkün değil. Burada bizim hem semptom gösteren olgulara, hem temaslılarına, hem de sıhhat çalışanı, kolluk kuvveti üzere risk altındaki kümelere aşikâr aralıklarla tarama testi yapmamız gerekir. Mesela İngiltere’de her yurttaşın haftada iki kere eczaneye gidip fiyatsız olarak alabildiği testleri yapıp, o testlerde olumluluk varsa sıhhat kuruluşlarına başvurarak gerektiğinde izolasyona alındığını da vurgulayalım. Lakin Türkiye bu tekniği tercih etmedi.
‘TÜRKİYE’DE KORUYUCULUĞU YÜKSEK AŞILARA MUHTAÇLIK VAR’
Türkiye’de aşılama da yetersiz kaldı. Sıhhat Bakanı, son yaptığı açıklamada 4 ayda 120 milyon doz aşının tedarik edileceğini söyledi. Bunun mümkün olması halinde toplumsal bağışıklık ne vakit sağlanır?
BioNTech aşısından satın alındığı ve sonbahara kadar getirileceği haberi umut verici bir gelişme. Lakin şu ana kadar Sıhhat Bakanı’nın aşı için verdiği tarihlerin hiçbirisi tutmadı. Türkiye’de koruyuculuğu yüksek aşılara muhtaçlık var. O yüzden BioNTech’in çok fazla sayıda ülkemize gelecek olması kıymetli. Zira Sinovac aşısının koruyuculuğu yüzde 60 civarında. Yani toplumun yüzde yüzü aşılansa dahi istenilen yüzde 70’lik toplumsal bağışıklık oranını bu aşıyla yakalamanız mümkün değil. Bu yüzden de virüsün dolanımda kalma süreci devam edecektir. Türkiye’nin rahat bir nefes alabilmesi için yapılması gereken koruyuculuğu yüksek aşılardan kısa müddette mümkünse önümüzdeki iki- üç ay içinde sağlanıp, toplumun geniş kısımlarına yapılarak virüsün sirkülasyonda çarçabuk hareket edebilmesinin önüne geçmek olmalıdır.
‘SİNOVAC İKİNCİ DOZDAN SONRA 8–9 AY ANTİKOR ÜRETMEYE DEVAM EDİYOR’
Bilhassa Sinovac aşılarında ikinci dozdan sonraki süreçte koruyuculuk oranları tartışılıyor. Birinci kümede aşı olan kümenin 3. doz aşıları ne vakit olmaları gerekiyor?
Sıhhat çalışanları ocak ayının ikinci haftasında birinci dozlarını, şubat atının ikinci haftasında ikinci dozlarını oldular. İkinci dozlar olduktan sonra aşının ne kadar koruduğuna yahut koruyacağına ait Türkiye’den bir araştırma yok. Maalesef ben Sıhhat Bakanlığı’nı bu mevzuda anlamakta zorlanıyorum. Bu hususla ilgili Şili’de yayınlanan çok yeni bir çalışma, Sinovac aşısının iki doz yapıldıktan sonraki 8–9 ay sonra bile gözetici seviyede antikor ürettiğini gösteriyor. Hasebiyle ben şu anda sıhhat çalışanlarına yahut birinci aşı yapılanlara üçüncü doz tartışmasını erken buluyorum. Şu anda bizim toplumun aşı olmayan bölümlerine aşı yapmayı tartışmamız lazım.
‘BIONTECH’DEN 120 MİLYON DOZ AŞI GELİRSE YILIN DÖRDÜNCÜ ÇEYREĞİNDE NEFES ALABİLİRİZ’
Denetimli olağanlaşma süreci nasıl yürütülmeli? Önümüzdeki sürece bakıldığında ne vakit “rahat bir nefes” alabileceğiz?
Açık alanda hizmet sunulabilecek bütün işletmeleri belirli kurallar dâhilinde açmayı planlayabiliriz. Hızlı formda bütün eğitim işçileri aşılanmalı ve okullar açılmalı. Türkiye’nin bundan sonraki süreçte rahat bir nefes alabilmesi için kapanma tedbirleriyle yol alması mümkün değil. Pandemide 14 ayı geride bıraktık bir “tam kapanma” yaşayamadık. Bizim şu an aşıyla toplumsal seviyesi koruyacak bir gayesi benimsememiz gerekiyor. Elimizdeki datalar toplumun yüzde 60’ının koruyuculuğu yüksek aşılarla aşılanması halinde rahat bir nefes alabileceğini gösteriyor. Eylül ayı sonuna kadar toplam 120 milyon doz BioNTech aşısını sağlayabilecek olursak bu yılın dördüncü çeyreğinde biraz rahatlayacağımızı söylemek mümkün olabilir. O vakte kadar salgının boyutunu anlamamız, denetim altında tutmamız lazım.
