Cihan Başakçıoğlu
İZMİR – 30 Ekim 2020’de önemli yıkımlara sebep olan İzmir Sarsıntısı sonrası, çok sayıda vatandaş konutlarından oldu. Bilhassa Bayraklı etrafında birçok bina aldığı hasar nedeniyle yıkılırken, Kent Plancıları Odası (ŞPO) İzmir Şubesi depremzedeler için inşa edilecek konutlarla ilgili hazırlanan plan notunu yargıya taşıyacağını açıklamıştı. ŞPO’nun bu kararı reaksiyonlara neden olurken, açıklama yapan depremzedeler “Bu kararla bizlerin mağduriyetlerine bir yenisi eklenmektedir” sözlerini kullandı.
Sarsıntı sonrası hazırlanan plan notlarını “Vatandaşın değil sermayenin faydasına olacak uygulamalar tercih ediliyor” diye eleştiren Kent Plancıları Odası İzmir Şubesi İdare Konseyi tartışmaya ait sorularımızı cevapladı.
‘KAMU İDAESİ BİRİNCİ DERECEDEN SORUMLUDUR’
Sizce zelzele sonrası yıkılan yahut hasar gören ruhsatlı binalarda sorumluluk kime aittir?
Ülkemiz sarsıntı kuşağındadır. Lakin, dünyada sarsıntıların ağır yaşandığı tek ülke Türkiye değil. Ülkemiz, öbür zelzele ülkelerinden farklı olarak evvelki sarsıntılardan ders almayan, tıpkı ölçekte can ve mal kaybı yaşayan, bu can ve mal kayıplarını önlemek için aktif ve kâfi bir sistem geliştirmeyen ve şehircilik faaliyetlerini bu sistemi de gözeterek yürütmeyen bir pozisyonda. Zelzelenin yarattığı can ve mal kayıpları esasen önlenebilir yahut azaltılabilir. Bu da devletin şehircilik faaliyetlerini zelzele riskini göz önünde bulundurarak planlı biçimde yürütmesi, binaların yer seçimi, üretiminde, kullanımında ve kontrolü konusunda etkin rol almasıyla mümkündür. Bu sayede vatandaşlar da kamu yönetimi kontrolüne güvenerek sağlıklı ve yaşanabilir bir kentte hayatlarını sürdüreceklerdir. Bu konuda kamu yönetimi birinci dereceden sorumludur.
Sarsıntı nedeniyle konutu yıkılan yahut hasar gören vatandaşlar tekrar borçlandırılıyor mu?
İlgili kurumlardan tüm müsaadeleri alarak inşa edilmiş binalarında ikamet ederken, zelzeleden etkilenen tüm vatandaşlarımızın uğradıkları can ve mal kayıplarından temel sorumlu kamu yönetimidir. İdarece tüm yasa ve yönetmeliklere uygun inşa edildiği belirtilen ve ilgili kurumlar tarafından ruhsatlandırılan binalarda yaşanan her türlü hasarın kamu yönetimi tarafından karşılanması gerekmekte.
Kelam konusu “usul ve esaslar” ile yönetim, bu sorumluluğu üzerinden atmakta, afetin ziyanlarını kentin sakinlerine tazmin ettirmeye yönelmektedir. Kaldı ki, sağlıklı bir kentte yaşama ihtimali feda edildiği halde, bahse mevzu “usul ve esaslar” afetin yaralarını saramayacaktır. Afetzedelerin mağduriyetlerinin giderilmesi art planda bırakılarak, ekonomik olarak önemli kayıplar yaşamış afetzedeler, tartışmaya husus “usul ve esaslar” sonucunda alandan daha fazla kâr elde etmeye yönelen müteahhitlik firmaları ile baş başa kalacak. Sonuçta, eşitsizliği artırıcı ve mağduriyetlerin derinleştiği bir tablo ortaya çıkması epey mümkündür. Bütün yurttaşların yaşadığı mağduriyetleri gidermeyen bilimsel ve teknik bir araştırmaya dayanmayan büsbütün günü kurtarmaya dönük siyasi bir kararın karşısında meslek odası olarak sessiz kalmamız sahip olduğumuz bilgi birikimi ve topluma karşı olan sorumluluğumuza karşıt olmaz mı?
İzmir’in 30 ilçesi birebir “usul ve esaslar” ile dönüşebilir mi? Zelzelede başta Bayraklı ilçesi ile bir arada birkaç ilçe daha ağır hasar görmüşken öbür ilçelerin de birebir kefeye konulması yanlışsız bir süreç mi?
Zelzele sonrası oluşan tablo dikkate alındığında İzmir’de; kent planlamasının önemsenmesi, bilhassa kent merkezlerinde makul nüfus ve yapı yoğunluk bedellerinin aşılmaması, ulaşım altyapısının yine ele alınması gerektiği, sarsıntı sonrası toplanma alanlarının yetersiz olduğu, sağlıklı ve inançlı konut hakkının her yurttaşın temel hakkı olduğu, yaşanacak zelzelelerde “imar barışı” nedeniyle çok daha ağır bir tablonun oluşabileceği dikkate alındığında, yönetimlerin sorumluluklarını tekrar hatırlamaları mecburî. Kelam konusu sorumluluklarda kıymetli bir hisseye sahip İzmir Büyükşehir Belediyesi yahut Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’nın sarsıntı sonrasında şehircilik unsurları, planlama asılları ve kamu faydasını odağına alarak başta Bayraklı ilçesi olmak üzere İzmir kentine müdahale etmesi gerekirken; İzmir Büyükşehir Belediyesince kapsamlı bir bilimsel çalışma yapılmadan 30 ilçenin de tıpkı planlama süreçlerine, ekonomik, fizikî ve coğrafik özelliklere sahip olduğu kabulüyle, mevcut plan kararları ve imar mevzuatına ters olacak halde hazırlanan “usul ve esaslar”, Belediye Meclisi’nin 01.03.2021 tarihli ve 05.196 sayılı kararıyla onaylanarak yürürlüğe girmiştir.
Tartışmaya bahis “usul ve esaslar” yalnızca rantın yüksek olduğu bölgeler ile borçlanmayı göze alabilecek vatandaşlarımız için “çözüm” olacaktır. Bu görünüşte “çözüm”, depremzede vatandaşlara değil, yönetimlerin sorumlu oldukları ziyanların tazmini yükümlülüğünden sıyrılmalarına hizmet eder. Zati yıllardır çalışarak biriktirdiği birikim üzerine borç olarak edindiği konutun borcunu öderken hiçbir sorumluluğunuz bulunmadığı halde bir daha borçlanmanızı kabul etmek sizlere haksızlık değil mi? Rantı düşük ve ekonomik açıdan fakir olan bölgelerde yaşayan vatandaşların tıpkı hasarlı yapılarda bir sonraki zelzelesi beklemelerine meslek odası olarak sessiz mi kalalım? Anayasamızda da belirtildiği üzere bütün vatandaşların eşit bir biçimde faydalanacağı tahliller üretilmesini talep etmek gerekmez mi?
İdari davaların maksadı, idari süreçlerin mevzuata ve hukuka uygunluk istikametinden yargısal olarak denetlenmesidir. Bir idari süreç dava konusu edilse dahi hukuka ve kamu faydasına uygunsa iptal olmaz; tersine hukuka uygunluğu tespit edilir. Bu doğrultuda, İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi tarafından alınan kararın hukuka uygun olması halinde zati iptal edilmeyeceği de herkesin malumu.
‘SESSİZ KALMAK MÜMKÜN MÜ?’
Vatandaşlar bir felaketten “kurtarırken” öteki felaketlerle baş başa mı bırakılıyor yani?
İzmir, yanlışlı planlama süreçleri, imar afları ve gibisi münasebetler dikkate alındığında yapı yoğunluğunun epey yüksek olduğu, toplumsal ve teknik altyapı alanlarının ise yetersiz olduğu kentsel bir yapıya sahip. 30 Ekim 2020 zelzelesi sonrasında, konut alanları içerisinde yer alan toplumsal ve teknik altyapı alanlarının (park alanları, açık pazar yerleri vb.) “toplanma alanı” olarak kullanıldığı ve hayati ehemmiyette olduğu deneyimlendi. Bu sarsıntı, ne yazık ki bir kereye mahsus bir afet değil. Vilayetimizin zelzele bölgesi olduğu açıktır. İzmir’in 30 Ekim tarihli sarsıntı ölçeğinde yahut daha büyük ölçekte diğer sarsıntılarla müsabakası her an mümkündür. Bu nedenle sıkışık dokuya sahip kentsel alanlarda rastgele bir afet anında müdahalenin süratli ve aktif olması için yol genişlikleri başta olmak üzere toplumsal ve teknik altyapı alanlarının arttırılmasının epeyce değerli olduğu yaşadığımız bu sarsıntıyla de anlaşıldı. Hasebiyle afetlere dirençli kentlerin oluşturulmasında yapı güvenliğinin yanı sıra kamusal açık alanlar ve ulaşım yapısı ile birlikte kentsel fizikî etrafın iyileştirilmesinin mecburî olduğu açık. Kelam konusu “usul ve esaslar” kapsamında yapılacak uygulamalarda toplumsal ve teknik altyapı alanları artırılmadan, parsel bazında yapılacak uygulamalar ile İzmir’i afetler karşısında (deprem, salgın, sel vb.) son derece kırılgan bir kentsel etrafa dönüştürülmesine sessiz kalmamız mümkün mü?
‘DEPREM KENT MERKEZLERİNDE NÜFUS VE YAPI YOĞUNLUK BEDELLERİNİN AŞILMAMASI GEREKTİĞİNİ GÖSTERDİ’
Sarsıntı sonrası ‘yoğunluk artışı’ talebi bir tahlil müdür?
Hayır. İzmir’i de etkileyen 30 Ekim tarihli Sisam – Kuşadası zelzelesi, bilhassa kent merkezlerinde, belli nüfus ve yapı yoğunluk kıymetlerinin aşılmaması gerektiğini bizlere gösterdi. İzmir; yanlışlı planlama süreçleri, imar afları vb. münasebetler dikkate alındığında yapı yoğunluğunun epey yüksek olduğu, toplumsal ve teknik altyapı alanlarının ise yetersiz olduğu kentsel bir yapıya sahip. Zelzelenin etkilediği bölgede yaşanan can kaybının ‘az’ olmasının iki temel nedeni bulunmaktadır. Sarsıntı gündüz saatinde gerçekleştiği için konutlarda bulunan nüfusun az olması, kelam konusu alanların kentin geri kalan kısmına nazaran planlı gelişmesi nedeniyle arama kurtarma birliklerinin süratli müdahalesi gerçekleşmiştir. Emsal bir sarsıntının nüfus yoğunluğu yüksek, plansız ve ağır yapılaşmanın olduğu Konak, Karabağlar, Buca, Karşıyaka vb. ilçeleri etkilemesi halinde, ağır yapılaşma nedeniyle hayli yüksek can kayıplarıyla sonuçlanabileceğini göstermektedir.
Yatırımcısından köylüsüne, inşaat işvereninden fiyatlı çalışanına kadar neredeyse herkes, ekonomik olarak daha yüksek bir yarar elde edebilmek için, yerinin imara açılmasını, konutlarına ek kat hakkı tanınmasını istemekte. Bu yaklaşım, bir bütün olarak kentlerimizi tehdit etmekte, rant dışında bir şeyi gözü görmeyen fırsatçı sermaye için kentlere saldırma imkanı tanımakta. Toplumcu ve kamucu tahliller yaratılmadığı sürece vatandaşın müteahhitle baş başa bırakıldığı hiçbir “çözüm” afetler karşısında dirençli kentler oluşturamaz.
Toplumsal medya yahut basın aracılığıyla vatandaşların mağduriyetlerinin tahlili olarak 2, 3, 4 kat taleplerine ve bu taleplerin mahallî idarelere iletilmek üzere düzenlenen dilekçe kampanyalarına şahit olmaktayız. Kelam konusu talepler hayata geçtiğinde nasıl bir kentsel dokuya sahip olacağımızın farkında mıyız? Oluşacak bu yoğunluk nedeniyle trafikte psikolojimizin bozulacağının, yakınlarımızı hastaneye götürürken kaybedebileceğimizin, salgın periyotlarında mağduriyetlerimizin artacağının farkında mıyız? Meslek odası olarak tüm toplumun rastgele bir eza yaşamaması için kamu kaynaklarının belirli bir azınlık yerine toplumun ortak çıkarı için kullanılması gerektiğini tabir ediyoruz.
Yaşadığımız son zelzeleden sonra başta İzmir Büyükşehir Belediyesi olmak üzere ilçe Belediyelerince düzenlenen toplantılarda bahsin tahlili için tekliflerimiz hem kelamlı hem de yazılı olarak iletilmiştir. 27.12.2020 tarihinde ise kentlerimizde var olan sıkıntıların tahlili için yönetimlere yönelik kapsamlı bir yol haritası açıklanmıştır. Tüm bu tekliflerimize karşın “çözüm” diye sunulan “usul ve esaslar”ın var olan sıkıntıları derinleştirmekten diğer bir karşılığı olmayacağını söz ediyoruz.
Lokal idareler bu dönüşümü öz kaynaklarıyla yapabilirler mi?
Mahallî idarelerin ellerinde bulunan kaynak kentlerimizin içinde bulunduğu sıkıntıları kamu faydası çerçevesinde çözme konusunda epeyce değerli bir yer tutmakta. Lakin kâfi değil. Sarsıntıdan kısa bir müddet sonra Etraf Şehircilik Bakanlığı ve bağlı kuruluşu Toplu Konut Yönetimi (TOKİ) tarafından yıkılan binaların olduğu alanda hiçbir bilimsel araştırmaya dayanmadan kesimci bir biçimde mevcut imar hakları 8 kattan 6 kata düşürülmüş ve inşaatlara başlanmıştır. Yapılan süreç sonucunda zelzele öncesi alanda bulunan bağımsız ünite (konut, ticaret vb.) büyüklükleri küçültülerek yakın sayılarda bağımsız ünite üretilmekte ve halkımız tekrar borçlandırılmaktadır. Tüm bunların yanında geçmişte felakete husus olmuş, yer açısından problemli ve doğal yapısı açısından korunması gerekli Bayraklı İlçesi’nin kuzeyinde bulunan rezerv alanda, depremzedeler için üretildiği vurgulanan konutlar için kâfi tahlil ve araştırmaların yapılmadığı, bu nedenle burada üretilen çok sayıda konutun hak sahipleri tarafından tercih edilmemesi halinde maksadı dışında kullanılmasının mümkün olduğu görülmekte. Sarsıntıya karşın İzmir’de halkın yeni gereksinimlerine cevap vermeyen Kent Hastaneleri, Yeni Otoyol Projesi, Çeşme Projesi, Körfez Geçişi vb. kamu kaynaklarının muhakkak bir azınlık için kullanılmasını öngören projelerin tartışılmasını halkın takdirine bırakıyoruz.
‘TÜM İZMİRLİLERİ GERÇEKLERİ DİKKATE ALARAK GELECEĞİMİZE SAHİP ÇIKMAYA DAVET EDİYORUZ’
Kentlerdeki dönüşümü devlet kendi başına yapabilir mi?
Yönetimlerce “Devletin kâfi kaynağı yok, o yüzden vatandaşın kendi başına yapacağı bir dönüşümün önünü açtık” deniliyor. Vatandaşlarımızı fırsatçı sermaye ile baş başa bırakan bu anlayışı hiçbir biçimde kabul etmiyoruz. Kentlerimizin toplum ve tabiat faydası dikkate alınarak planlanması mümkündür. Sermayeye can suyu olarak sunulan büyük ölçekli kentsel projelere (çocuklarımızı dahi borçlandıran projeler) ayrılan kamu kaynakları ile kentlerimizde var olan problemlerin değerli bir kısmının çözülebileceği tartışmasız bir gerçektir.
Bakanlığın 20 Kasım 2020 tespitlerine nazaran; 183 bağımsız kısmın yıkık, 848 bağımsız kısmın acil yıkılacak, 3 bin 550 bağımsız kısım ağır hasarlı, 8 bin 380 bağımsız kısım orta hasarlı binalarda olmak üzere toplam 12 bin 961 bağımsız kısmın öncelikli olarak yine üretimi ve 66 bin 311 hafif hasarlı bağımsız kısmın tamiri için gerekli mali kaynağın yalnızca aşağıdaki belirtilen “müşteri” garantili projelere harcanan para ile dahi sağlanabileceği açıkça görülüyor.
Depremzede yurttaşlarımızdan talep edildiği belirtilen daire başına ortalama 400 bin TL bedel ele alındığında 2020 yılında Osmangazi Köprüsü ve Gebze-İstanbul Otoyolu için ödenen yaklaşık 3 milyar 250 milyon TL garanti geçiş fiyatı ile yaklaşık 8 bin bağımsız kısım, yeniden 2020 yılında İstanbul 3.Köprü ve Kuzey Marmara Otoyolu için ödenen yaklaşık 2 milyar 150 milyon TL garanti geçiş fiyatı ile yaklaşık 5 bin 300 bağımsız kısım inşa edilebilir. Öte yandan 2020 yılında Avrasya Tüneli için ödenen yaklaşık 391 milyon TL garanti geçiş fiyatı ile yaklaşık bin bağımsız kısım ile kent hastaneleri için ödenen yaklaşık 8 milyar 700 milyon TL kira ve hizmet bedeli ile yaklaşık 21 bin 000 bağımsız kısım de tekrar inşa edilebilir.
Kelam konusu kamu kaynaklarının halkın sağlıklı ve yaşanabilir bir kent için kullanılmasını talep etmek hepimizin ortak talebi olmak zorunda. Bu nedenle Etraf Şehircilik Bakanlığı, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve ilçe belediyelerinin kentimizde yaşanan problemlere “çözüm” olmaktan uzak uygulamalar geliştirmek yerine kamu kaynaklarının toplumun ortak çıkarı için kullanılması istikametinde uygulamalar yapmasının tarihi bir sorumluluk olduğunu tabir ediyoruz. Gayemizin; meslek odası sorumluluğu çerçevesinde, zelzeleden ziyan gören vatandaşların kayıplarının devletin sorumluluğunda gerçekçi bir halde giderilmesi davetinde bulunmak ve yaşanan bu felaketten dersler çıkararak, bir sonraki zelzelede yahut diğer doğal afette beklenen can ve mal kayıplarını önlemeye yönelik süreçler tesis edilmesini sağlamak olduğunu vurguluyoruz. Sarsıntıda ziyan görmüş vatandaşlar başta olmak üzere bütün İzmirlileri bu söz edilen gerçekleri dikkate alarak geleceğimize sahip çıkmaya davet ediyoruz.
